Umowa zlecenia i o dzieło a szkolenia bhp i badania lekarskie [Aktualizacja: 27-12-2019]

Szkolenia bhp oraz lekarskie badania profilaktyczne są wymagane przy umowach zlecenia i o dzieło, jeśli przemawia za tym rodzaj wykonywanej pracy, a także warunki, w jakich ta praca jest świadczona. Potwierdza to wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 4 kwietnia 2013 r. (sygn. akt III AUa 935/12) oraz pismo Departamentu Prawnego GIP z dnia 8 sierpnia 2007 r., znak: GNP/426/4560-364/07/PE, w którym podkreślono, że:

„Przepis art. 304 Kodeksu pracy nie rozstrzyga, w jaki sposób obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy z art. 207 § 2 Kodeksu pracy zostanie zrealizowany. Jeżeli rodzaj wykonywanej pracy, stopień zagrożeń związanych z warunkami pracy lub przebiegiem procesów jest tak znaczny, że wskazane jest, aby nawet do doraźnego wykonywania tych prac lub przebywania w tych warunkach były dopuszczane wyłącznie osoby fizyczne mające odpowiedni stan zdrowia i przeszkolone w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, to pracodawca lub inny podmiot organizujący pracę może wymagać od osoby, z którą zawiera umowę cywilnoprawną (będącą podstawą wykonywania pracy przez samozatrudniającego), poddania się badaniu lekarskiemu lub szkoleniu w zakresie bhp. Wówczas osoba ta ma na podstawie art. 211 Kodeksu pracy obowiązek odbyć szkolenie i poddać się badaniom lekarskim.

Mając na uwadze obecne brzmienie art. 304 Kodeksu pracy, osoby prowadzące w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę na własny rachunek działalność gospodarczą mają obowiązek przestrzegania przepisów i zasad bhp na równi z pracownikami – w zakresie ustalonym przez pracodawcę (lub przedsiębiorcę niebędącego pracodawcą). (…)”.

Wszystko zależy zatem przede wszystkim od tego, jakie czynności są wykonywane w ramach danej umowy cywilnej, w jakim miejscu i w jakich okolicznościach.

W literaturze można spotkać się z poglądem, iż szkolenia bhp powinny być przeprowadzane dla wszystkich zatrudnianych zleceniobiorców. Najbezpieczniej w taki sam sposób podchodzić do badań lekarskich.

Kto ponosi koszty szkoleń bhp i badań lekarskich?

Jeśli chodzi o kwestię tego, kto ponosi koszty szkoleń bhp i badań lekarskich w przypadku umowy o charakterze cywilnoprawnym, to strony mogą ją uregulować dowolnie. Jeśli umowa tego nie rozstrzyga, należy przyjąć, że wydatki z tym związane obciążać powinny pracodawcę.

Czy opłacanie badań i szkoleń bhp generuje przychód?

Zgodnie z art. 207 § 2 KP, pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. W szczególności pracodawca jest obowiązany:

1. organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy;
2. zapewniać przestrzeganie w zakładzie pracy przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontrolować wykonanie tych poleceń;
3. reagować na potrzeby w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy oraz dostosowywać środki podejmowane w celu doskonalenia istniejącego poziomu ochrony zdrowia i życia pracowników, biorąc pod uwagę zmieniające się warunki wykonywania pracy;
4. zapewnić rozwój spójnej polityki zapobiegającej wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym uwzględniającej zagadnienia techniczne, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne oraz wpływ czynników środowiska pracy;
5. uwzględniać ochronę zdrowia młodocianych, pracownic w ciąży lub karmiących dziecko piersią oraz pracowników niepełnosprawnych w ramach podejmowanych działań profilaktycznych;
6. zapewniać wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy;
7. zapewniać wykonanie zaleceń społecznego inspektora pracy.

Na mocy art. 211 KP, przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy jest podstawowym obowiązkiem pracownika. W szczególności pracownik jest obowiązany:

1. znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym;
2. wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych;
3. dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy;
4. stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem;
5. poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich;
6. niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie;
7. współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy.

Ponadto na podstawie art. 237⁴ § 1 KP, pracodawca zobowiązany jest zaznajamiać pracowników z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczącymi wykonywanych przez nich prac.

Art. 304 § 1 KP wskazuje, że pracodawca jest obowiązany zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy, o których mowa w art. 207 § 2, osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, a także osobom prowadzącym w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę na własny rachunek działalność gospodarczą.

W myśl art. 304 § 3 KP, obowiązki określone w art. 207 § 2 stosuje się odpowiednio do przedsiębiorców niebędących pracodawcami, organizujących pracę wykonywaną przez osoby fizyczne:

1. na innej podstawie niż stosunek pracy;
2. prowadzące na własny rachunek działalność gospodarczą.

Zgodnie z art. 304¹ KP obowiązki, o których mowa w art. 211, w zakresie określonym przez pracodawcę lub inny podmiot organizujący pracę, ciążą również na osobach fizycznych wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę lub inny podmiot organizujący pracę, a także na osobach prowadzących na własny rachunek działalność gospodarczą, w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę lub inny podmiot organizujący pracę.

Analizując powyższe przepisy Kodeksu pracy, należy wskazać, że skoro art. 207 § 2 KP zawiera jedynie ogólne wytyczne dotyczące obowiązku zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy osobom wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy (przepisy nie rozstrzygają, w jaki sposób ten obowiązek ma być zrealizowany) oraz mając na uwadze opinię MPiPS wskazującą, że sposób realizacji ww. obowiązków ustala sam przedsiębiorca, można przyjąć, że w konkretnym przypadku przedsiębiorca może uznać za konieczne przyznanie zleceniobiorcy świadczeń. Przy podejmowaniu decyzji przedsiębiorca powinien kierować się przede wszystkim warunkami oraz charakterem prac, jakie wykonywane będą w ramach umów cywilnoprawnych.

Warto też zwrócić uwagę, że do zleceniobiorcy ma zastosowanie art. 211 w zw. z art. 304¹ Kodeksu pracy wskazujący, że obowiązki, o których mowa w art. 211 – w zakresie określonym przez pracodawcę lub inny podmiot organizujący pracę, ciążą również na osobach fizycznych wykonujących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę lub inny podmiot organizujący pracę.

W świetle ww. przepisów pracodawca jest zobowiązany zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy również osobom, z którymi łączy go inny stosunek prawny niż umowa o pracę, np. Kontrakt menedżerski, umowa zlecenie. Jednocześnie przepis nie rozstrzyga, w jaki sposób zostanie ten obowiązek zrealizowany. Obowiązki pracodawcy związane z przepisami bhp wobec osób, które świadczą pracę na podstawie zawartych umów o charakterze cywilnoprawnym są zatem takie same, jak wobec osób, które pozostają z nim w stosunku pracy. Zatem obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy nie ogranicza się jedynie do osób świadczących pracę na podstawie stosunku pracy, ale dotyczy również osób świadczących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli praca ta jest wykonywana w zakładzie pracy lub w miejscu określonym przez pracodawcę. Z taką sytuacją będziemy mieć do czynienia w niniejszej sprawie.

Zgodnie z art. 229 § 1 KP, wstępnym badaniom lekarskim podlegają:

1. osoby przyjmowane do pracy,
2. pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska pracy i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe.

Stosownie do art. 229 § 2 KP, pracownik podlega okresowym badaniom lekarskim. W przypadku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni, spowodowanej chorobą, pracownik podlega ponadto kontrolnym badaniom lekarskim w celu ustalenia zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku.

W myśl art. 229 § 6 KP badania, o których mowa w § 1, 2 i 5, są przeprowadzane na koszt pracodawcy. Pracodawca ponosi ponadto inne koszty profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, niezbędnej z uwagi na warunki pracy.

Przepisy rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników z zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich (Dz. U. z 2016 r., poz. 2067), uszczegółowiają regulacje przewidziane w KP.

Jak wskazano powyżej, stosownie do postanowienia art. 304 § 1 KP, pracodawca obowiązany jest zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy nie tylko osobom zatrudnionym na podstawie umowy o pracę (pracownikom) ale także osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy np. umowa o charakterze cywilnoprawnym.

Jednocześnie przepis nie rozstrzyga, w jaki sposób zostanie ten obowiązek zrealizowany. Obowiązki pracodawcy związane z przepisami BHP wobec osób, które świadczą pracę na podstawie zawartych umów o charakterze cywilnoprawnym są zatem takie same, jak wobec osób, które pozostają z nim w stosunku pracy. Zatem obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy nie ogranicza się jedynie do osób świadczących pracę na podstawie stosunku pracy, ale dotyczy również osób świadczących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli praca ta jest wykonywana w zakładzie pracy lub w miejscu określonym przez pracodawcę.

W świetle powyższego, na przedsiębiorcach niebędących pracodawcami, w stosunku do osób świadczących usługi na podstawie umów cywilnoprawnych, nie ciąży obowiązek kierowania takich osób na badania wstępne. Celowość ich wykonania może jednak wynikać z okoliczności sprawy, kiedy to warunki, w jakich ma być wykonywana praca wymagają przeprowadzenia takich badań. Wówczas zapewnienie tym osobom badania przez przedsiębiorcę niebędącego pracodawcą należy uznać za realizację określonego w art. 304 § 1 KP obowiązku zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy dla osób świadczących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy.

Mając zatem na względzie powołane wyżej przepisy prawa stwierdzić należy, że otrzymane przez zleceniobiorcę, w wyniku realizacji ustawowego obowiązku zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy – świadczenia w postaci pokrycia kosztów wstępnych badań lekarskich nie stanowią przychodu zleceniobiorcy. 

Na takim stanowisku stoi obecnie fiskus. Dał temu wyraz przykładowo w interpretacji indywidualnej Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z 19 grudnia 2019 r. (sygn. 0114-KDIP3-3.4011.465.2019.2.JK3).

Co ważne, jeszcze parę lat temu organy podatkowe zgodnie twierdziły, że sfinansowanie  osobom zatrudnionym w ramach stosunku cywilnoprawnego badania lekarskiego stanowi dla nich przychód z działalności wykonywanej osobiście, podlegający opodatkowaniu (por. interpretacje indywidualne Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z 27 maja 2014 r., sygn. IBPBII/2/415-320/14/ŁCz oraz Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z 3 listopada 2017 r., sygn. 0111-KDIB2-3.4011.106.2017.3.HK).

Szkolenia BHP

Zgodnie z art. 207 § 2 KP, pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki. Ponadto na podstawie art. 237⁴ § 1 KP, pracodawca zobowiązany jest zaznajamiać pracowników z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczącymi wykonywanych przez nich prac.

Stosownie do art. 304 § 1 KP, pracodawca ma w obowiązku zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy, o których mowa w art. 207 § 2, osobom fizycznym wykonującym pracę na innej podstawie niż stosunek pracy w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę, a także osobom prowadzącym w zakładzie pracy lub w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę na własny rachunek działalność gospodarczą.

W świetle ww. przepisu pracodawca musi zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy również osobom, z którymi łączy go inny stosunek prawny niż umowa o pracę, np. kontrakt menedżerski, umowa zlecenia czy umowa o dzieło. Jednocześnie przepis nie rozstrzyga, w jaki sposób zostanie ten obowiązek zrealizowany.

Obowiązki pracodawcy związane z przepisami BHP wobec osób, które świadczą pracę na podstawie zawartych umów o charakterze cywilnoprawnym są zatem takie same, jak wobec osób, które pozostają z nim w stosunku pracy. Zatem obowiązek zapewnienia pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy nie ogranicza się jedynie do osób świadczących pracę na podstawie stosunku pracy, ale dotyczy również osób świadczących pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli praca ta jest wykonywana w zakładzie pracy lub w miejscu określonym przez pracodawcę.

Przy czym, w myśl art. 21 ust. 1 pkt 11 ustawy o PIT, wolne od podatku dochodowego są świadczenia rzeczowe i ekwiwalenty za te świadczenia, przysługujące na podstawie przepisów o bezpieczeństwie i higienie pracy, jeżeli zasady ich przyznawania wynikają z odrębnych ustaw lub przepisów wykonawczych wydanych na podstawie tych ustaw.

Zatem, otrzymane przez osobę zatrudnioną na umowę cywilnoprawną – w wyniku realizacji ustawowego obowiązku zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy – świadczenie rzeczowe w postaci szkolenia z zakresu BHP stanowi przychód osoby zatrudnionej na umowę cywilnoprawną z działalności wykonywanej osobiście, jednakże podlegający zwolnieniu z opodatkowania na podstawie art. 21 ust. 1 pkt 11 ustawy o PIT.

Powyżej wyrażone poglądy znajdują potwierdzenie m.in. w interpretacji indywidualnej Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej z 4 stycznia 2018 r. (sygn. 0113-KDIPT2-3.4011.381.2017.1.AC).